Prof. dr. Miloš Šolaja: Evropska unija i BiH - Malo napora za mnogo nade

Bosna i Hercegovina je svoja nadanja da će postati kandidat za članstvo u Evropskoj uniji prenijela iz prethodne u 2021. godinu. Iako izabrani politički predstavnici uvjeravaju da je to praktično "gotova stvar", analiza stvarnosti ukazuje na relativno veliku udaljenost od članstva u EU kao glavnog spoljno-političkog cilja. Događaji mogu da se pokažu suprotni ovoj ocjeni, ali samo pod uslovom da se Bosni i Hercegovini dodijeli kandidatura kao politički ustupak, uslovljen ne toliko potrebom da ona uđe u članstvo, već vjerovatno kao odgovor na geopolitičku trku na jugoistoku Evrope čiji su učesnici ne samo Sjedinjene Američke Države, već Rusija, Kina i Turska, ali i druge, naročito susjedne, zemlje.

Za Akta.ba piše: Prof. dr Miloš Šolaja, Univerzitet Banja Luka – Fakultet političkih nauka (i Centar za međunarodne odnose Banja Luka)

            Suština procesa određena je pitanjima: da li Bosna i Hercegovina zaista želi da postane članica Evropske unije i da li sama radi dovoljno da dostigne taj cilj? Odgovore treba analizirati u svjetlu kriterijuma iz Kopenhagena 1993. godine koji naglašavaju efikasnu pluralističku demokratiju, ekonomiju slobodnog tržišta i vladavinu prava uključujući zaštitu manjina. Ako se ti kriterijumi i ne spominju direktno, oni su definisani kao temeljni pravci postsocijalističkih tranzicionih promjena, ali i referentne tačke za ocjenu kvaliteta proevropskih procesa i dostignutih reformskih ciljeva.

            BiH je, kao i ostale bivše jugoslovenske republike, do danas ostala zatečena završetkom Hladnog rata i raspadom bipolarnog poretka zbog čega nikada nije definisala elelementarne pretpostavke, konceptualne i doktrinarne odrednice postsocijalističke tranzicije kao osnovu da svoju ustavnu strukturu i institucionlanu izgradnju fokusira ka EU kao primarnom cilju. Najveći kamen spoticanja je ustav koji bi bio usvojen od strane samih građana odnosno stanovnika Bosne i Hercegovine kao izraz njihovih potreba i interesa. Za to je potrebna otvorena, iskrena i poštena demokratska diskusija bez direktivnog i obavezujućeg učešća međunarodnih subjekata, kao i kultura konsenzusa pri odlučivanju za usklađena rješenja. Nije teško pretpostaviti, a to je pokazao i proces izmjena ustava u slučaju „Sejdić i Finci“, da je u ovoj fazi nemoguće očekivati takav put. Što je još gore, gotovo je nemoguće zamisliti uopšte postoje li politička hrabrost i politička volje da se takav proces uopšte pokrene. Dok stanovnici BiH ne donesu „svoj“ ustav, služiće se Anexom IV Dejtonskog mirovnog sporazuma koji će i dalje legitimisati isključivo mir i malo šta dalje od toga. Bez promjena BiH će ostati zarobljena postojećim unutrašnjim odnosima koji će davati prednost neposrazumima u odnosu na realne ekonomske, socijalne i političke potrebe koje zavise od stabinosti i bezbjednosti društva. Bez takve stabilizacije teško je govoriti o institucijama, normativnim promjenama i procesima koje treba implementiraju individaulističke i liberalne vrijednosti društava evropskog tipa i tradicije. Pokušaj donošenje ustava pod nazivom „Aprilski paket“ iz 2006. bio je na dobrom putu, ali je i pokazao da još ne postoji politička zrelost da se stvore uslovi za konsenzus tri kolektivna konstituenta Bosne i Hercegovine i uspostave elementarne pretpostavke dugoročne političke stabilnosti.

            Šta je u takvim uslovima moguće da se uradi u BiH na evropskom putu? Polazeći od činjenice da su ideja i konsenzus o inicijalnom pokretanju pristupa EU bili više rezultat međunarodnog prisustva i "tranzicione inercije" po ugledu na bivše članice "istočnog bloka", nego iskrenog uvjerenja, kao i da su se kasniji pokušaju dosljednijih i bržih reformi saplitali o komplikovane unutrašnje odnose, nije teško zaključiti da je u BiH potrebno uložiti proporcionalno mnogo više energije nego u ostalim ex-YU republikama. Dobra pozicija i zamah u vrijeme potpisivanja Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju 2008. godine nisu bili dovoljni da se održi pred-kandidacijska prednost u odnosu na susjede tako da je BiH ostala na začelju Balkana bez kandidatskog statusa. 

            Članstvo u Evropskoj uniji trebalo je da bude najsnažniji motiv za ulaganje maksimalne političke energije za provođenje reformi. Ključni pokretači i suštinski nosioci procesa trebalo je da budu političke partije kao najodgovorniji energenti za institucionalno ispunjavanje postavljenih uslova. Kondicionalizam EU, uspostavljen na bazi izraženog interesa za članstvo, u velikoj mjeri je neutralisan konfuzijom u međunarodnoj zajednici u kom pravcu usmjeriti izgradnju unutrašnjih institucija. „Bonska ovlašćenja“, koje je usvojio Savjet za implementacju mira 1997. omogućila su upotrebu Kancelarije visokog predstavnika (OHR), „ad hok“ međunarodnog subjekta u BiH, u pravcu usmjeravanja direktivne institucionalne i normativn izgradnje. Osjećanje nepovjerenja pojačavala je činjenica da su Specijalni predstavnika Evropske unije (EUSR) i Visoki predstavnik na čelu OHR-a simbiotizovani u jednoj osobi. Razdvajanje tih dviju funkcija 2005. godine trebalo je da znači „više Evropske unije“, a „manje OHR-a“, ali nije tako išlo. Autoritarni pristup međunarodne zajednice i nametanje institucija i rješenja u uslovima političke nezrelosti onemogućili su dosljednije pravce reformi koje bi vodile ka Evropskoj uniji. Suštinska dihotomija vezana ja za one koji tvrde da je vrijeme da međunarodna zajednica prenese inicijaive i odgovornost na unutrašnje nosioce procesa i one koji još očekuju da će ona uspostaviti takav institucionalni dizajn i odnose moći koji će ostvariti njihove partikularne ciljeve.

            U postojećim političkim uslovima u BiH članstvo u Evropskoj uniji se pokazuje kao sporedna i nevažna tema. To pokazuje već nekoliko predizbornih kampanja u kojima se EU spominje usput i površno, najviše kao ideološka platforma o dalekom cilju „kada će nam biti bolje i kada ćemo svi imati posao“, a do tada političkim predstavnicima ne treba da se postavljaju pitanja. Usko interesne liderske grupe u nedemokratizovanim političkim partijama nemaju namjeru ni da ponude alternativna rješenja niti raspravu o budućnosti društva iz čega se može zaključiti da je EU kao cilj samo manipulativno ideološki instrumentalizovana i ostao zarobljen kao isprazna pro-EU retorika čiji je cilj da pacifikuje zahtjeve njenih institucija usmjerene na implementaciju reformi. Političke elite nisu pokazale spremnost da pokrenu socijalni dijalog, ne kao institucionalni okvir, već kao suštinsku vrijednost kroz koju treba da se iskažu interesi, nastojanja i želje. Procesi su ostali zarobljeni i nekom kvazi-socijalističkom vrijednosnom sistemu apsolutno nekompatibilnom s pristupnim kriterijumima iz 1993. To podrazumijeva napor za reformsku transformaciju svake individue, za jasna očekivanja od procesa pristupanja EU i prihvatanje liberalnih vrijednosti za šta su se i građani BiH, praktično referedumski, izjasnili u nizu demokratskih izbora početkom devedesetih godina prošlog vijeka.

            Autoritarne, ali voluntarističke, inicijative da se prihvate i ostvare „strukturalni dijalozi“, „reformske agende“, „paketi reformi“ donosili su ograničen rezultat. Domaće klijentelističke i političke elite, interesno grupisane u političkim partijama, vješto su izbjegavale odgovornost za nesprovođenje reformi i prebacivale je na međunarodne predstavnike. U traženju nosilaca za odgovornu primjenu politika lutalo se od dijaloga sa institucijama političkog sistema prema liderima političkih partija i tako ukrug, uglavnom bez velikih efekata. To najbolje pokazuje nespremnost da se na vrijeme odgovori i na inicijalni, kao i na dodatni upitnik EU o reformskim procesima iako je upravo ta obaveza nosila najviše kredibiliteta u pravcu sticanja statusa kandidata.

            Karakteristika ekonomskih procesa od nestanka bivše Jugoslavije i kraja ratnog sukoba jeste ogroman nivo korupcije i organizovanog kriminala. Stara politička elita koja je, odbacivši komunističku ideološku matricu, u velikoj mjeri još na vlasti i nova tajkunska ekonomska elita uspostavile su simbiozu u sferi upravljanja ekonomskim resursima. Izvjestan ekonomski napredak predstavlja više rezultat ideja i inicijativa malog i srednjeg sloja preduzetnika koji su razumjeli i iskoristili liberalni razvoj društva, bez obzira na prepreke postavljane od strane političkih elita, i značajno doprinijeli poboljšanju ukupne ekonomnske situacije. Ohrabrujuća je činjenica da se ne mali broj inicijativnih ljudi opredijelio da investira ideje, znanje, rad i sredstva u BiH. To čini kvalitetnu osnovu za ubrzanje procesa pristupanja EU. Nekoliko negativnih strana umanjuje i slabi te napore. Prije svega, korupcija je postala modus vivendi društva. Njena usmjerenost prema sredstvima iz budžeta i drugih izvora javnih sredstava umanjuje potencijal za donošenje ostvarivih ekonomskih i drugih razvojnih politika, pojačava strah od investiranja u sopstvenoj sredini i obeshrabruje inicijative, projekte i programe. Ne može se tvrditi da je to lokalna već regionalna specifičnost, jer je visok nivo korupcije veći od prosjeka Regiona, ali baš zbog činjenice da potkopava temelje društva i ekonomije, ukazuje na potrebu da borba protiv korupcije dobije prioritetno mjestu u pro-evropskim politikama. To se naročito odnosi na kreiranje strategija koje bi, u cilju dostizanja evropskih vrijednosti i strategija što svakako uključuje i ekonomski napredak, maksimalno koristile predpristupne programe i razvojne fondove namijenjene Zapadnom Balkanu.

            Proces pridruživanja Evropskoj uniji definiše se jasnim strategijama izgradnje institucionalne i normativne osnove djelovanja i uticaja nezavisnih regulativnih i kontrolnih mehanizama. Društvo, uspostavljeno na tradicionalnoj kulturi vertikalno postavljenih mehanizama upravljanja, još se ne snalazi s principima nezavisne regulacije i nadgledanja. Političke elite nastoje da pod kontrolu stave formalno nezavisne, a suštinski postavljene pod politički uticaj, agencije, savjete, revizije, odbore i druge oblike nezavisnog upravljanja uspostavljene kao iskustvo i inicijativa liberalnog shvatanja regulacije društva u EU za što još ne postoje dovoljne normativne, institucionalne, etičke i druge pretpostavke.

            Neodvojiv dio procesa pridruživanja Bosne i Hercegovine Evropskoj uniji jeste i odnos prema evro-atlantskim integracijama. U političkom diskursu u BiH ne postavljaju se neka od važnih pitanja vezana za određenje prema odbrani i bezbjednosti društva koja nikako ne mogu da se posmatraju odvojeno od procesa pridruživanja EU. Pitanje koji pristupi, politike, strategije i doktrine čine bezbjednosni i odbrambeni sistem BiH, ne postavljaju se. Neke elementarne pretpostavke da Evropska unija gradi sopstvene sisteme u cilju izgradnje evropskog bezbjednosnog i odbrambenog identiteta, u kojem su 22 zemlje zajedničke za EU i NATO, ne uzimaju se u obzir. Obaveze iz Akcionog plana za članstvo u najvećem dijelu obaveza kompatibilne su sa reformskim procesima postavljenim kao politike prilagođavanja EU.

         Stabilnost i bezbjednost predstavljaju ključne pretpostavke investiranja u BiH, ne samo domaćeg, već još više stranog. Iz tih razloga opšta diskusija na svim nivoima o rješenjima koja daju najviše mogućnosti za brzi razvoj tek treba da bude otvorena u Bosni i Hercegovini. Samo suštinski, a ne deklarativni, društveni dijalog i opšta društvena saglasnost o evropskom putu može da predstavlja osnovu za efikasno i svrsishodno provođenje reformi čiji dio neće biti samo institucije, već Bosna i Hercegovina u cjelini do posljednjeg stanovnika.