Pravilnik o nadzoru i provjeri principa dobre laboratorijske prakse

 

Službeni glasnik Republike Srpske - broj 10,  10.2.2021.

Na osnovu člana 11. stav 3. Zakona o hemikalijama (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 21/18) i člana 76. stav 2. Zakona o republičkoj upravi (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 115/18), ministar zdravlja i socijalne zaštite, 28. januara 2021. godine, d o n o s i

PRAVILNIK

O NADZORU I PROVJERI PRINCIPA DOBRE LABORATORIJSKE PRAKSE

Član 1.

Ovim pravilnikom propisuje se način na koji se vrši nadzor i provjera organizacionih postupaka i uvjeta pod kojima se, u skladu sa pravilima i propisima, pretklinička ispitivanja planiraju, obavljaju, bilježe i prikazuju, za sve hemijske proizvode, uključujući kozmetičke proizvode, industrijske hemikalije, medicinske proizvode, prehrambene aditive, aditive za hranu za životinje i pesticide, kako bi se procijenili njihovi efekti na ljude i životnu sredinu.

Član 2.

(1) Principi dobre laboratorijske prakse (u daljem tekstu: DLP) definirani su posebnim propisom o principima dobre laboratorijske prakse.

(2) Ovaj pravilnik ne primjenjuje se na tumačenje i procjenu rezultata ispitivanja.

Član 3.

(1) Vodič za postupak kontrole usaglašenosti sa principima DLP nalazi se u Prilogu 1. ovog pravilnika i čini njegov sastavni dio.

(2) Vodič za vršenje nadzora u laboratorijama za ispitivanje i provjeru ispitivanja nalazi se u Prilogu 2. ovog pravilnika i čini njegov sastavni dio.

Član 4.

Stupanjem na snagu ovog pravilnika prestaje važiti Pravilnik o utvrđivanju usaglašenosti rada laboratorije sa principima dobre laboratorijske prakse (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 23/12).

Član 5.

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objave u “Službenom glasniku Republike Srpske”.

 

Broj: 11/07-020-33/20

28. januara 2021. godine

 

Banjaluka

Ministar,
Dr. Alen Šeranić, s.r.

 

PRILOG 1.

VODIČ ZA POSTUPAK KONTROLE USAGLAŠENOSTI SA PRINCIPIMA DLP

Usklađivanje procedura za nadzor nad usklađenošću sa princi- pima DLP doprinosi osiguranju kvalitetnih podataka o ispitivanim hemikalijama koji su uporedivi, što čini osnov za međusobno pri- znavanje podataka između različitih zemalja.

Cilj ovog vodiča je osiguravanje detaljnog, praktičnog uputstva o strukturi, mehanizmima i postupcima koji se provode prilikom utvrđivanja usaglašenosti rada laboratorije sa principima DLP kako bi taj postupak bio međunarodno prihvatljiv.

1. Definicije

Pored definicija datih u posebnom propisu kojim su uređeni principi dobre laboratorijske prakse, primjenjuju se i sljedeće de- finicije:

Principi dobre laboratorijske prakse: principi DLP dati u princi- pima DLP Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (engl. Or- ganisation for Economic Co-operation and Development – OECD; u daljem tekstu: OECD).

Kontrola usaglašenosti sa principima DLP: periodični nadzor nad laboratorijom za ispitivanje i/ili provjera ispitivanja radi provje- re njihove usaglašenosti sa principima DLP.

Program za kontrolu usaglašenosti sa DLP: poseban sistem ustanovljen za kontrolu usaglašenosti laboratorija za ispitivanje sa principima DLP, putem nadzora i provjere ispitivanja.

Institucija za kontrolu usaglašenosti sa principima DLP: tijelo ili tijela nadležna za kontrolu usaglašenosti laboratorija za ispitiva- nje sa principima DLP i obavljanje drugih poslova u vezi sa DLP.

Nadzor nad laboratorijom za ispitivanje: provjera postupaka i rada u laboratoriji za ispitivanje na licu mjesta radi utvrđivanja 

stepena usaglašenosti sa principima DLP. Tokom nadzora provjera- va se organizaciona struktura i operativne procedure u laboratoriji, intervjuiše se glavno tehničko osoblje, procjenjuje se kvalitet i in- tegritet podataka dobivenih u laboratoriji za ispitivanje i o njima se izvještava.

Provjera ispitivanja: upoređivanje neobrađenih podataka i sa njima povezanih dokumenata sa međufaznim ili završnim izvješta- jem radi utvrđivanja da li je o neobrađenim podacima dat precizan izvještaj, da li su ispitivanja izvedena u skladu sa planom ispitivanja i standardnim operativnim procedurama (u daljem tekstu: SOP), kao i radi dobivanja dodatnih podataka koji nisu dati u izvještaju i utvr- đivanja da li su prilikom dobivanja podataka upotrijebljene tehnike koje mogu uticati na njihovu validnost.

Ocjenjivač: lice koje obavlja nadzor nad laboratorijom za ispi- tivanje i provjeru ispitivanja u ime institucije za kontrolu usaglaše- nosti sa DLP.

Stepen usaglašenosti sa principima DLP: nivo usaglašenosti la- boratorije za ispitivanje sa principima DLP koji ocjenjuje institucija za kontrolu usaglašenosti sa DLP.

Nadležni organ: tijelo nadležno za kontrolu hemikalija.

2. Elementi postupka kontrole usaglašenosti sa principima DLP

2.1. Administracija

Program kontrole usaglašenosti sa principima DLP provodi od- govarajuće tijelo u kojem su zaposlena kompetentna lica i koje radi u definiranom administrativnom okviru.

Nadležni organ:

1) osigurava da institucija za kontrolu usaglašenosti sa DLP odgovara, direktno ili u krajnjoj instanci, za odgovarajući tim ocje- njivača sa odgovarajućim naučno-tehničkim iskustvom,

2) objavljuje dokumenta bitna za usvajanje principa DLP na svojoj teritoriji,

3) objavljuje dokumenta u kojima su date pojedinosti u vezi sa programom za kontrolu usaglašenosti sa DLP, uključujući i podatke o pravnom i administrativnom okviru za provođenje programa, kao i upućivanje na međunarodno priznate akte, normativna dokumenta (npr. propisi, pravila za rad), priručnike za vršenje nadzora, uputstva za vođenje zapisnika, periodičnosti nadzora i/ili kriterija za pravlje- nje rasporeda nadzora itd.,

4) čuva dokumentaciju o obavljenim nadzorima nad laboratori- jama za ispitivanje (i stepenu njihove usaglašenosti sa DLP) i pro- vjerama ispitivanja.

2.2. Tajnost podataka

Institucija za kontrolu usaglašenosti sa principima DLP ima pri- stup podacima od komercijalnog značaja ili je potrebno da komerci- jalno osjetljiva dokumenta izuzme iz laboratorije za ispitivanje kako bi na njih detaljno uputili u izvještaju o izvršenoj kontroli.

Nadležni organ:

1) propisuje mjere za zaštitu tajnosti podataka, ne samo za ocje- njivača, već i za bilo koje lice koje ima pristup povjerljivim podaci- ma usljed obavljanja poslova koji se odnose na kontrolu usaglaše- nosti sa principima DLP,

2) osigurava da, osim u slučaju kada su svi komercijalno osje- tljivi i povjerljivi podaci uklonjeni, izvještaji o kontroli laboratorija za ispitivanje i provjeri ispitivanja budu dostupni samo nadležnoj instituciji i, u slučaju da je to neophodno, laboratorijama za ispi- tivanje u kojima je izvršena kontrola ili na koje se odnosi provjera ispitivanja i/ili naručiocima ispitivanja.

2.3. Zaposleni i obuka

Institucija za kontrolu usaglašenosti sa principima DLP osigu- rava:

1) dostupnost odgovarajućeg broja ocjenjivača u ovisnosti o:

1. broju laboratorija za ispitivanje koje podliježu kontroli usa- glašenosti sa DLP,

2. učestalosti provjere stepena usaglašenosti laboratorija za ispi- tivanje sa DLP,

3. broju i složenosti ispitivanja koja se u tim laboratorijama izvode,

4. broju posebnih, odnosno vanrednih nadzora ili provjera ispi- tivanja zahtijevanih od nadležnog organa;

2) adekvatnu kvalificiranost i obučenost ocjenjivača koji treba da posjeduju odgovarajuće kvalifikacije i praktično iskustvo iz na- učnih oblasti bitnih za ispitivanje hemikalija, pri čemu se:

1. osigurava adekvatna obuka ocjenjivanja DLP, a u skladu sa njihovim kvalifikacijama i iskustvom,

2. podstiču konsultacije, a po potrebi i zajedničke obuke, sa zaposlenima u institucijama za kontrolu usaglašenosti sa DLP u drugim državama članicama OECD-a radi promoviranja međuna- rodnog usaglašavanja tumačenja i primjene principa DLP i kontrole usaglašenosti sa ovim principima;

3) da ocjenjivači, kao i eksperti angažirani po ugovoru, nemaju finansijske ili druge interese u vezi sa laboratorijama za ispitivanje nad kojima se vrši nadzor, provjeravanim ispitivanjima ili naručio- cima ispitivanja;

4) adekvatna sredstva za identifikaciju ocjenjivača (npr. službe- ne legitimacije).

Ocjenjivači mogu biti:

1) stalno zaposleni u instituciji za kontrolu usaglašenosti sa DLP,

2) stalno zaposleni u nekoj drugoj instituciji ili

3) angažirani po ugovoru u instituciji za kontrolu usaglašenosti sa DLP radi obavljanja nadzora nad laboratorijama za ispitivanje ili provjere ispitivanja.

Kada ocjenjivači nisu stalno zaposleni u instituciji za kontrolu usaglašenosti sa DLP, ova institucija je odgovorna za određivanje stepena usaglašenosti laboratorija za ispitivanje sa DLP i za kvali- tet, odnosno prihvatljivost provjera ispitivanja, kao i za provođenje neophodnih mjera zasnovanih na rezultatima nadzora nad laborato- rijama ili provjeri ispitivanja.

2.4. Program za kontrolu usaglašenosti sa DLP

Kontrolom usaglašenosti sa DLP utvrđuje se da li laboratorije za ispitivanje primjenjuju principe DLP u toku izvođenja ispitivanja i da li su u stanju da osiguraju odgovarajući kvalitet dobivenih po- dataka. Nadležni organ treba da propiše pojedinosti o programu za kontrolu usaglašenosti sa DLP, a to podrazumijeva:

1) definiranje obima primjene i trajanja programa;

Program za kontrolu usaglašenosti sa DLP može obuhvatiti samo određene grupe hemijskih jedinjenja (npr. industrijske hemi- kalije, biocide, sredstva za zaštitu bilja, supstance koje ulaze u sa- stav farmaceutskih proizvoda i sl.) ili sve hemikalije. Obim kontrole usaglašenosti definira se kako u odnosu na grupu hemikalija, tako i na vrste ispitivanja kojima podliježu (npr. fizička, hemijska, toksi- kološka i/ili ekotoksikološka).

2) navođenje kriterija na osnovu kojih laboratorija za ispitivanje podliježe programu;

Primjena principa DLP u postupku dobivanja podataka o sigur- nosti za zdravlje ljudi i životnu sredinu koji se koriste u regulatorne svrhe može biti obavezna, te se uspostavlja mehanizam u skladu sa kojim institucija za kontrolu usaglašenosti sa DLP provjerava usa- glašenost laboratorija za ispitivanje sa principima DLP.

3) navođenje podataka o vrstama nadzora nad laboratorijama za ispitivanje i provjerama ispitivanja, pri čemu program za kontrolu usaglašenosti sa DLP uključuje:

1. odredbe o nadzoru nad laboratorijom za ispitivanje, a to po- drazumijeva kako opću kontrolu laboratorije za ispitivanje tako i provjere jednog ili više ispitivanja koja su u toku ili su već završena,

2. odredbe o posebnom nadzoru nad laboratorijom za ispitivanje i provjerama ispitivanja koje se vrše na zahtjev nadležnog organa, na primjer na osnovu nedoumica proizašlih iz podataka dostavljenih nadležnom organu;

4) definiranje ovlašćenja ocjenjivača u vezi sa pristupom pro- storijama laboratorije za ispitivanje i podacima koji se u njima ču- vaju (uključujući uzorke, SOP i ostalu dokumentaciju);

I pored toga što ocjenjivači nemaju namjeru da ulaze u labora- toriju za ispitivanje bez saglasnosti rukovodstva laboratorije, mogu se javiti okolnosti pod kojima je pristup prostorijama i podacima od izuzetnog značaja za zaštitu javnog zdravlja ili životne sredine. U tim slučajevima definiraju se ovlašćenja institucije za kontrolu usaglašenosti sa DLP.

5) opisivanje postupaka za nadzor nad laboratorijama za ispiti- vanje i provjeru ispitivanja radi provjere usaglašenosti sa DLP;

U dokumentaciji se navode postupci koji će se koristiti u toku provjere organizacionih procesa i uvjeta pod kojima se ispitivanja planiraju, izvode, nadziru i bilježe, a u skladu sa vodičem iz Priloga 2. ovog pravilnika.

6) opisivanje mjera koje će eventualno biti provedene nakon obavljenog nadzora ili provjere ispitivanja.

3. Faze nakon nadzora nad laboratorijom za ispitivanje i provjere ispitivanja

Nakon obavljenog nadzora nad laboratorijom za ispitivanje ili provjere ispitivanja, ocjenjivač priprema izvještaj o rezultatima, u pisanoj formi.

Nadležni organ provodi mjere ukoliko je tokom ili nakon nad- zora ili provjere ispitivanja konstatirano odstupanje od principa DLP. Odgovarajuće mjere opisuju se u dokumentima koja priprema institucija za kontrolu usaglašenosti sa DLP.

Ukoliko su u toku nadzora ili provjere ispitivanja utvrđena samo manja odstupanja od principa DLP, laboratorija treba da otklo- ni ta odstupanja na osnovu zahtjeva ocjenjivača. Ocjenjivač, nakon određenog perioda, može da posjeti laboratoriju za ispitivanje da bi utvrdio da li su konstatirani nedostaci otklonjeni.

Ukoliko je konstatirano da nema odstupanja ili je konstatirano postojanje samo manjih odstupanja, institucija za kontrolu usagla- šenosti sa DLP može:

1) izdati potvrdu o izvršenom nadzoru i usaglašenosti rada laboratorije za ispitivanje sa principima DLP, pri čemu se navodi datum nadzora i eventualno vrsta ispitivanja koja je provjerena. Ova potvrda može se upotrijebiti za obavještavanje nadležne in- stitucije za kontrolu usaglašenosti sa DLP druge države članice OECD-a i/ili

2) dostaviti detaljan izvještaj o rezultatima provjere ispitivanja nadležnom organu na čiji zahtjev je provjera izvršena.

Ukoliko su konstatirana veća odstupanja, mjere koje će insti- tucija za kontrolu usaglašenosti sa DLP preduzeti ovisit će od po- sebnih uvjeta za svaki slučaj, kao i od pravnih i administrativnih odredaba koje reguliraju kontrolu usaglašenosti sa DLP. Mjere koje u tom slučaju mogu biti preduzete uključuju:

1) izdavanje izjave sa detaljima o utvrđenim nedostacima i greš- kama koje mogu uticati na validnost ispitivanja koja se obavljaju u laboratoriji za ispitivanje,

2) izdavanje preporuke nadležnom organu za odbijanje ispiti- vanja,

3) prekid nadzora nad laboratorijom za ispitivanje ili provjere ispitivanja u laboratoriji za ispitivanje, kao i prijedlog za isključiva- nje laboratorije za ispitivanje iz programa za kontrolu usaglašenosti sa DLP ili iz svih postojećih spiskova ili registara laboratorija za ispitivanje koje su predmet nadzora,

4) zahtijevanje da se uz izvještaj o ispitivanju priloži izjava sa detaljima utvrđenih odstupanja,

5) pokretanje sudskog postupka, ukoliko to okolnosti i važeći pravno-administrativni postupci dozvoljavaju.

4. Prigovori

Problemi ili razlike u mišljenju između ocjenjivača i rukovod- stva laboratorije za ispitivanje, po pravilu, rješavaju se u toku nad- zora ili provjere ispitivanja. Ako dogovor nije postignut, propisuje se procedura koja laboratoriji za ispitivanje dozvoljava podnošenje prigovora na rezultate nadzora ili provjere ispitivanja radi kontrole usaglašenosti sa DLP i/ili na mjere koje institucija za kontrolu usa- glašenosti sa DLP predlaže.

PRILOG 2.

VODIČ ZA VRŠENJE NADZORA U LABORATORIJAMA ZA ISPITIVANJE I PROVJERU ISPITIVANJA

Cilj ovog vodiča je pružanje uputstva za vršenje nadzora u labora- torijama za ispitivanje i provjeru ispitivanja radi njihovog prihvaćanja od strane država članica OECD-a. Uputstvo se odnosi na nadzor nad laboratorijama za ispitivanje, čemu ocjenjivači DLP posvećuju najvi- še pažnje i vremena. Provjere ispitivanja su sastavni dio nadzora nad laboratorijom za ispitivanje, ali ih je povremeno potrebno obaviti i na zahtjev nadležnog organa. Opća uputstva za izvođenje provjere ispiti- vanja data su na kraju ovog vodiča.

Nadzor nad laboratorijom za ispitivanje provodi se radi utvrđi- vanja stepena usaglašenosti laboratorije za ispitivanje i samog ispiti- vanja sa principima DLP, kao i radi utvrđivanja integriteta podataka u svrhu potvrde njihovog kvaliteta za procjenu i donošenja odluka nadležnog organa. Nakon izvršenog nadzora, priprema se izvještaj o stepenu usaglašenosti laboratorije za ispitivanje sa principima DLP. Nadzor se provodi redovno i u kontinuitetu radi uspostavljanja i vođenja evidencije o stepenu usaglašenosti neke laboratorije za ispitivanje sa DLP.

Za dodatna objašnjenja ovog uputstva mogu se koristiti opće- prihvaćena dokumenta OECD-a o DLP.

1. Nadzor nad laboratorijom za ispitivanje

Kontrola usaglašenosti sa principima DLP može se provesti u svakoj laboratoriji za ispitivanje u kojoj se ispituje sigurnost hemi- kalija za zdravlje ljudi i životnu sredinu u regulatorne svrhe. Od ocjenjivača može se tražiti da provjere podatke koji se odnose na fi- zičke, hemijske, toksikološke ili ekotoksikološke osobine supstanci ili proizvoda. U nekim slučajevima ocjenjivačima može biti potreb- na pomoć stručnjaka iz drugih oblasti.

Velike razlike između laboratorija za ispitivanje kako po veličini tako i po organizaciji, kao i veliki broj različitih vrsta ispitivanja sa kojima se ocjenjivači mogu susresti, podrazumijeva da ocjenjivači moraju na osnovu osobnog suda procijeniti stepen i obim usaglaše- nosti laboratorije za ispitivanje sa principima DLP. Ipak, ocjenjivači treba da teže dosljednom pristupu u procjeni stepena usaglašenosti laboratorije za ispitivanje ili samog ispitivanja sa principima DLP.

U narednim odjeljcima data su uputstva za različite dijelove la- boratorije za ispitivanje, uključujući zaposlene i postupke, koje ocje- njivač provjerava. U svakom odjeljku navedena je svrha, kao i spisak posebnih stavki koje mogu biti razmatrane tokom kontrole laborato- rije za ispitivanje. Ovaj spisak nije potpun i ne treba ga tako tumačiti.

Ocjenjivači ne bi trebalo da se upuštaju u tumačenje naučnog pristupa ispitivanju ili u interpretaciju rezultata ispitivanja o riziku za zdravlje ljudi ili životnu sredinu. Za ove aspekte odgovoran je nadležni organ kome se podaci dostavljaju u regulatorne svrhe.

Kontrola laboratorije za ispitivanje i provjera ispitivanja nei- zbježno ometaju normalan rad u laboratoriji. Zbog toga ocjenjivači treba da pažljivo isplaniraju svoj rad i da u što većoj mjeri poštuju potrebe rukovodstva laboratorije, kao i vremensko trajanje obilaska pojedinih dijelova laboratorije.

Ocjenjivači prilikom obavljanja kontrole laboratorije za ispiti- vanje i provjere ispitivanja imaju pristup povjerljivim, komercijalno važnim podacima, te je neophodno da osiguraju da te informacije budu date na uvid isključivo ovlašćenim licima. Njihova odgovor- nost u tom pogledu treba da bude utvrđena u programu za kontrolu usaglašenosti sa DLP.

2. Postupak nadzora

2.1. Radnje koje prethode nadzoru

Svrha: upoznati ocjenjivača sa laboratorijom za ispitivanje nad čijim radom vrši nadzor u vezi sa organizacijom laboratorije za ispi- tivanje, rasporedom prostorija i vrstom ispitivanja.

Prije izvođenja nadzora nad laboratorijom za ispitivanje ili pro- vjere ispitivanja, ocjenjivači treba da se upoznaju sa laboratorijom koju treba da posjete. Potrebno je izvršiti pregled svih postojećih podataka o laboratoriji, kao što su izvještaji o prethodnim nadzo- rima, izgled laboratorije, organizacione šeme, završni izvještaji ispitivanja, protokol ispitivanja i biografije (curriculum vitae - CV) zaposlenih. Ti dokumenti treba da pruže podatke o:

1) vrsti, veličini i izgledu laboratorije za ispitivanje,

2) vrsti ispitivanja sa kojom će se ocjenjivači susresti u toku nadzora,

3) upravljačkoj strukturi laboratorije za ispitivanje.

Ocjenjivači treba da obrate posebnu pažnju na sve nedostatke iz prethodnog izvještaja o nadzoru nad laboratorijom. Ukoliko se radi o prvom nadzoru nad laboratorijom za ispitivanje, može se obaviti posjeta prije vršenja nadzora radi prikupljanja relevantnih podataka.

Laboratorije za ispitivanje mogu biti obaviještene o datumu i vremenu dolaska ocjenjivača, cilju njegove posjete i očekivanoj du- žini trajanja nadzora. Time se omogućava da laboratorija osigura prisustvo odgovarajućih zaposlenih i dokumentacije. U slučaju kada je potrebno pregledati posebna dokumenta ili izvještaje, potrebno je to naglasiti zaposlenima u laboratoriji unaprijed kako bi oni bili u mogućnosti da ih stave na raspolaganje ocjenjivačima u toku nadzo- ra nad laboratorijom za ispitivanje.

2.2. Uvodni sastanak

Svrha: upoznati rukovodstvo i zaposlene u laboratoriji za ispiti- vanje sa razlozima nadzora ili provjere ispitivanja koji će biti izvršeni, kao i o dijelovima laboratorije, ispitivanjima odabranim za provjeru, dokumentaciji i zaposlenima koji će biti obuhvaćeni nadzorom.

Na početku posjete treba sa rukovodstvom laboratorije razgova- rati o administrativnim i praktičnim detaljima nadzora nad labora- torijom za ispitivanje ili provjere ispitivanja. Na uvodnom sastanku ocjenjivač treba da:

1) predstavi razlog i cilj posjete;

2) opiše dokumentaciju koja će biti potrebna u toku nadzora, kao što su spisak završenih i ispitivanja koja su u toku, planovi 

ispitivanja, SOP, završni izvještaji i druga dokumenta. U toku ovog sastanka potrebno je postići dogovor o pristupu relevantnoj doku- mentacije i, ako je neophodno, njenom kopiranju;

3) pojasni ili zatraži podatke o upravljačkoj strukturi, odnosno organizaciji laboratorije i zaposlenima koji rade u laboratoriji;

4) zahtijeva podatke o ispitivanjima koja nisu obuhvaćena prin- cipima DLP, a koja se izvode u dijelovima laboratorije u kojima se izvode i ispitivanja u skladu sa DLP;

5) preliminarno odredi dijelove laboratorije koji će biti obuhva- ćeni nadzorom;

6) navede dokumenta i uzorke koji će biti neophodni za oba- vljanje provjera odabranih ispitivanja koja su u toku ili su završena;

7) najavi da će po završetku nadzora biti organiziran završni sastanak.

Prije nastavka nadzora nad laboratorijom za ispitivanje, ocje- njivaču se savjetuje uspostavljanje kontakta sa zaposlenima zaduže- nim za osiguranje kvaliteta u laboratoriji.

Kao opće pravilo ocjenjivačima se preporučuje da ih u toku nadzora prati lice zaduženo za osiguranje kvaliteta laboratorije za ispitivanje.

Ocjenjivač može zatražiti da mu se na raspolaganje stavi po- sebna prostorija za pregled dokumentacije ili za obavljanje drugih aktivnosti.

2.3. Organizacija i zaposleni

Svrha: odrediti da li laboratorija za ispitivanje ima dovoljan broj zaposlenih sa odgovarajućim kvalifikacijama i saradnika u pratećim službama koji odgovaraju vrsti i obimu ispitivanja koja se u njoj izvode; da li je organizacija laboratorije za ispitivanje odgovarajuća i da li je rukovodstvo uspostavilo politiku obuke i zdravstvene zašti- te zaposlenih, u skladu sa ispitivanjima koja se izvode u laboratoriji za ispitivanje.

Od rukovodstva treba zahtijevati stavljanje na uvid dokumen- tacije, kao što su:

1) planovi (rasporedi) prostorija,

2) organizacione šeme rukovodstva i stručnog kadra,

3) biografije zaposlenih koji učestvuju u ispitivanjima odabra- nim za provjeru,

4) spisak završenih ili ispitivanja koja su u toku, sa podacima o vrsti ispitivanja, datumu početka, odnosno završetka, sistemu za ispitivanje, načinu primjene ispitivane supstance i imenu rukovo- dioca ispitivanja,

5) politika zdravstvene zaštite zaposlenih,

6) opis radnih mjesta i program obuke zaposlenih, kao i eviden- cije o obukama,

7) spisak SOP laboratorije za ispitivanje,

8) posebne SOP koji se odnose na ispitivanje ili postupke koji će biti pregledani ili provjeravani,

9) spisak rukovodilaca ispitivanja i naručilaca ispitivanja pove- zanih sa ispitivanjima koja će biti provjeravana.

Ocjenjivač treba posebno da provjeri:

1) spiskove završenih ili ispitivanja koja su u toku, kako bi utvr- dio nivo aktivnosti koje se obavljaju u laboratoriji za ispitivanje,

2) identitet i kvalifikacije rukovodioca ispitivanja, rukovodioca programa za osiguranje kvaliteta i ostalih zaposlenih,

3) postojanje SOP za sve bitne oblasti ispitivanja.

2.4. Program osiguranja kvaliteta

Svrha: odrediti da li su primijenjeni odgovarajući mehanizmi kojima se rukovodstvo uvjerava da se ispitivanja izvode u skladu sa principima DLP.

Od rukovodioca službe osiguranja kvaliteta zahtijeva se da pri- kaže način i metode koji se koriste za provjeru osiguranja kvaliteta i kontrolu ispitivanja, kao i sistem izvještavanja o zapažanjima pri- likom kontrole osiguranja kvaliteta. Ocjenjivači treba da provjere:

1) kvalifikacije rukovodioca i zaposlenih u službi osiguranja kvaliteta,

2) da li služba osiguranja kvaliteta djeluje neovisno o zaposle- nim uključenih u ispitivanje,

3) način na koji služba osiguranja kvaliteta planira i provodi kontrolu, način na koji vrši nadzor nad identificiranim kritičnim fa- zama ispitivanja i kojim resursima za obavljanje kontrole i nadzora raspolaže,

4) da li za vremenski kratka ispitivanja za koja nije moguće osi- gurati kontrolu svake studije postoji sistem kontrole koji se zasniva na uzorku,

5) obim i sveobuhvatnost kontrole osiguranja kvaliteta tokom izvođenja praktičnih faza ispitivanja,

6) obim i sveobuhvatnost kontrole osiguranja kvaliteta tokom rutinskih postupaka u laboratoriji za ispitivanje,

7) postupak osiguranja kvaliteta za kontrolu završnog izvještaja kako bi se osiguralo njegovo slaganje sa neobrađenim podacima,

8) da li rukovodstvo dobija izvještaje od službe osiguranja kva- liteta o problemima koji mogu uticati na kvalitet ili integritet ispi- tivanja,

9) mjere koje služba osiguranja kvaliteta preduzima kada se utvrde odstupanja,

10) eventualnu ulogu službe osiguranja kvaliteta ukoliko se ispitivanje ili dio ispitivanja obavlja u ugovornim laboratorijama,

11) eventualnu ulogu službe osiguranja kvaliteta u pregledu, reviziji i ažuriranju SOP.

2.5. Prostorije

Svrha: utvrditi da li veličina, izgled i raspored prostorija u la- boratoriji za ispitivanje odgovaraju vrsti ispitivanja koja se u njima izvode.

Ocjenjivač treba da provjeri da li:

1) plan prostorija omogućava odgovarajući stepen razdvojeno- sti tako da, na primjer supstance koje se ispituju, životinje, hrana, patološki uzorci i drugi uzorci iz jednog ispitivanja ne mogu biti zamijenjeni uzorcima iz drugog ispitivanja,

2) postoje procedure za kontrolu i nadzor životne sredine i da li one adekvatno djeluju u kritičnim zonama, na primjer u prostorija- ma za životinje i druge biološke sisteme za ispitivanje, prostorijama za čuvanje ispitivanih supstanci, laboratorijama,

3) su opći uvjeti održavanja adekvatni za održavanje prostorija koje se koriste u različite svrhe i da li, ukoliko je neophodno, postoje procedure za kontrolu štetočina.

2.6. Njega, smještaj i izolacija bioloških sistema za ispitivanje

Svrha: utvrditi da li laboratorija za ispitivanje, ukoliko vrši ispitivanja na životinjama ili drugim biološkim sistemima, ima od- govarajuće prateće prostorije i uvjete za njihovu njegu, smještaj i izolaciju koji će ih na odgovarajući način zaštiti od stresa i drugih neželjenih uticaja koji mogu uticati na sam sistem za ispitivanje, a time i na kvalitet dobivenih podataka.

Laboratorija za ispitivanje može da izvodi ispitivanja koja se izvode na različitim životinjskim i biljnim vrstama, kao i na različitim mikrobnim, ćelijskim ili potćelijskim sistemima. Vrsta sistema za ispitivanje koji se upotrebljava uvjetuje način njege, smještaja i izolacije koje ocjenjivač treba da provjeri. Na osnovu procjene i u ovisnosti o sistemu za ispitivanje, ocjenjivač treba da provjeri da li:

1) postoje odgovarajuće prostorije za sisteme za ispitivanje i potrebe samog ispitivanja,

2) postoje procedure za karantinsko smještanje životinja i bilja- ka koje se uvode u prostorije laboratorije za ispitivanje i da li se one adekvatno primjenjuju,

3) postoje propisi za izolaciju životinja (ili drugih elemenata sistema za ispitivanje, ukoliko je neophodno) za koje se zna ili se pretpostavlja da su oboljele ili su prijenosioci bolesti,

4) postoji odgovarajući nadzor i evidencija o zdravstvenom stanju, ponašanju i drugim aspektima bitnim za sistem za ispiti- vanje,

5) oprema za održavanje spoljašnjih uvjeta životne sredine odgovara svakom sistemu za ispitivanje, da li se ona održava i da li je u funkciji,

6) se kavezi za životinje, hranilice, posude za vodu i drugi kon- tejneri, kao i prateći uređaji, održavaju dovoljno čistim,

7) se po potrebi vrše analize kojima se provjeravaju uvjeti život- ne sredine i pratećih sistema,

8) postoje prostorije za uklanjanje i uništavanje životinjskih ostataka i ostataka sistema za ispitivanje, kao i da li se one koriste na odgovarajući način tako da je pojava štetočina, mirisa, oboljenja i zagađenja životne sredine svedena na minimum,

9) postoji odgovarajući skladišni prostor za smještaj hrane za životinje ili sličnih proizvoda za druge sisteme za ispitivanje; da se te prostorije ne koriste za skladištenje drugih proizvoda, kao 

što su supstance za ispitivanje, hemikalije za kontrolu štetočina ili dezinfekciju i da li su one odvojene od prostorija u kojima su smještene životinje ili u kojima se čuvaju drugi biološki sistemi za ispitivanje,

10) su skladištena hrana za životinje i prostirke zaštićeni od uništenja i negativnih uticaja spoljašnje sredine, zaraze ili konta- minacije.

2.7. Uređaji, materijali, reagensi i uzorci

Svrha: utvrditi da li su uređaji u laboratoriji za ispitivanje raspo- ređeni na adekvatan način, da li broj i kapacitet uređaja zadovoljava potrebe ispitivanja koja se izvode u laboratoriji za ispitivanje i da li su materijali, reagensi i uzorci obilježeni, upotrijebljeni i skladišteni na odgovarajući način.

Ocjenjivač treba da provjeri da li:

1) se uređaji čiste i ispravno funkcionišu,

2) se vodi evidencija o radu, održavanju, provjeri, kalibraciji i validaciji mjernih i ostalih uređaja (uključujući i kompjuterizovane sisteme),

3) su materijali i hemijski reagensi adekvatno obilježeni i da li se skladište na odgovarajućoj temperaturi, kao i da li se poštuje rok trajanja (oznake za reagense treba da sadrže porijeklo, naziv i koncentraciju proizvoda i/ili druge bitne podatke),

4) su uzorci označeni prema sistemu za ispitivanje, prema ispi- tivanju, načinu i datumu uzorkovanja,

5) uređaji i materijali koji se koriste ne mijenjaju ni jednu od bitnih karakteristika sistema za ispitivanje.

2.8. Sistemi za ispitivanje

Svrha: utvrditi da li postoje odgovarajuće procedure za ruko- vanje i kontrolu različitih sistema za ispitivanje koji su potrebni za izvođenje ispitivanja u laboratoriji za ispitivanje, na primjer hemijski i fizički sistemi, ćelijski i mikrobni sistemi, biljke i ži- votinje.

2.8.1. Fizički i hemijski sistemi

Ocjenjivač treba da provjeri:

1) da li je, ukoliko se to zahtijeva planom ispitivanja, određena stabilnost supstanci koje se ispituju i referentnih supstanci, kao i da li referentne supstance odgovaraju onima koje su predviđene pla- nom ispitivanja,

2) da li su podaci dobiveni u obliku grafikona, audio-zapisi ili kompjuterski ispisi navedeni kao neobrađeni podaci i arhivirani.

2.8.2. Biološki sistemi za ispitivanje

Vodeći računa o prethodno navedenim, bitnim aspektima koji se odnose na njegu, smještaj i izolaciju bioloških sistema za ispitiva- nje, ocjenjivač treba da provjeri da li:

1) sistemi za ispitivanje odgovaraju onima koji su naznačeni u planu ispitivanja,

2) su sistemi za ispitivanje adekvatno i, ako je neophodno, uniformno obilježeni u toku ispitivanja; da li postoje zapisi o pri- jemu sistema za ispitivanje koji u potpunosti dokumentiraju broj primljenih, iskorištenih, zamijenjenih i uništenih sistema za ispi- tivanje,

3) su kavezi i kontejneri za smještaj sistema za ispitivanje ade- kvatno obilježeni i da li su na njima naznačeni svi bitni podaci,

4) postoji odgovarajuća razdvojenost ispitivanja koja se vrše na istoj životinjskoj vrsti (ili istom biološkom sistemu za ispitivanje), ali sa različitim supstancama,

5) postoji odgovarajuća razdvojenost životinjskih vrsta i drugih bioloških sistema za ispitivanje, bilo prostorno ili vremenski,

6) su uvjeti sredine za biološke sisteme za ispitivanje, kao što su temperatura ili režim noć-dan, onakvi kako je definirano u planu ispitivanja ili SOP,

7) evidencija o prijemu, rukovanju, smještaju ili izolaciji, njezi i zdravstvenoj procjeni odgovara datom sistemu za ispitivanje,

8) se vode evidencije o pregledu, karantinu, obolijevanju, smrt- nosti, ponašanju, dijagnozama i liječenju životinjskih i biljnih si- stema za ispitivanje ili o drugim sličnim aspektima koji odgovaraju svakom biološkom sistemu za ispitivanje,

9) postoje odgovarajući propisi za adekvatno uništavanje biolo- ških sistema na kraju ispitivanja.

2.9. Supstance za ispitivanje i referentne supstance

Svrha: utvrditi da li laboratorija za ispitivanje ima procedure

1) potvrdu da identitet, jačina, količina i sastav supstanci koje se ispituju i referentnih supstanci odgovara njihovoj specifikaciji i

2) pravilan prijem i skladištenje supstanci koje se ispituju i re- ferentnih supstanci.

Ocjenjivač treba da provjeri da li:

1) postoje pisani zapisi o izvršenom prijemu, uključujući i ime lica odgovornog za prijem, kao i o rukovanju, uzorkovanju, upotrebi i skladištenju supstanci koje se ispituju i referentnih sup- stanci,

2) su kontejneri supstanci koje se ispituju i referentnih supstanci obilježeni na odgovarajući način,

3) su uvjeti skladištenja prilagođeni održavanju koncentracije, čistoće i stabilnosti supstanci koje se ispituju i referentnih supstanci,

4) postoje pisani zapisi o utvrđivanju identiteta, čistoće, sastava, stabilnosti, kao i o sprečavanju kontaminacije supstanci koje se ispi- tuju i referentnih supstanci, ukoliko je neophodno,

5) postoje procedure za određivanje homogenosti i stabilnosti smješa koje sadrže supstance koje se ispituju i referentne supstance, ukoliko je odgovarajuće,

6) su kontejneri za smješe (ili razrjeđenja) supstanci koje se ispituju i referentnih supstanci obilježeni i da li postoje pisani zapisi o homogenosti i stabilnosti njihovog sadržaja, ukoliko je odgova- rajuće,

7) su, u slučaju da ispitivanje traje duže od četiri nedjelje, uze- ti uzorci svake serije supstanci koje se ispituju i referentnih sup- stanci za analitičke svrhe i da li se oni čuvaju u toku predviđenog perioda,

8) procedure za miješanje supstanci predviđaju zaštitu od greša- ka u identifikaciji ili od unakrsne kontaminacije.

2.10. Standardne operativne procedure

Svrha: utvrditi da li laboratorija za ispitivanje posjeduje SOP u pisanoj formi za sve bitne aspekte rada, imajući u vidu da primjena SOP u pisanoj formi predstavlja jednu od najvažnijih tehnika ru- kovodstva za kontrolu rada laboratorije. Ova činjenica se direktno odnosi na rutinske elemente ispitivanja koja se izvode u laboratoriji za ispitivanje.

Ocjenjivač treba da provjeri da li:

1) svaki dio laboratorije za ispitivanje ima uvijek na raspolaga- nju odgovarajuću, odobrenu kopiju SOP;

2) postoje procedure za reviziju i ažuriranje SOP;
3) su eventualne dopune i izmjene SOP odobrene i datirane; 4) se svi, ranije važeći, SOP čuvaju u arhivi;
5) postoje SOP najmanje za sljedeće operacije:

1. prijem, određivanje identiteta, čistoće, sastava i stabilnosti; obilježavanje, rukovanje, uzorkovanje, upotrebu i skladištenje sup- stanci koje se ispituju i referentnih supstanci,

2. upotrebu, održavanje, čišćenje, kalibraciju i validaciju mjer- nih instrumenata, kompjuterizovanih sistema i uređaja za kontrolu uvjeta životne sredine,

3. pripremu reagenasa i formulacija za doziranje,

4. vođenje evidencija, izvještavanje, čuvanje i pronalaženje za- pisa i izvještaja,

5. pripremu i kontrolu uvjeta životne sredine u prostorijama u kojima se nalaze sistemi za ispitivanje,

6. prijem, transfer, smještaj, karakterizaciju, identifikaciju i nje- gu sistema za ispitivanje,

7. rukovanje sistemima za ispitivanje prije, u toku i poslije za- vršenog ispitivanja,

8. uništavanje sistema za ispitivanje,

9. upotrebu sredstava za kontrolu štetočina i čišćenje,

10. postupke predviđene programom osiguranja kvaliteta.

2.11. Izvođenje ispitivanja

Svrha: provjeriti da li postoji plan ispitivanja u pisanoj formi i da li su plan i izvođenje ispitivanja u skladu sa principima DLP.

Ocjenjivač treba da provjeri da li:

1) je plan ispitivanja potpisao rukovodilac ispitivanja,

2) je eventualne dopune plana ispitivanja potpisao i datirao ru- kovodilac ispitivanja,

3) je evidentiran datim kada je naručilac ispitivanja odobrio plan ispitivanja, ukoliko je primjenjivo,

4) su mjerenja, zapažanja i ispitivanja u saglasnosti sa planom ispitivanja i odgovarajućim SOP,

5) su rezultati tih mjerenja, zapažanja i ispitivanja evidentirani di- rektno i odmah, tačno i čitko i da li su potpisani (ili parafirani) i datirani,

6) eventualne izmjene neobrađenih podataka, uključujući i one koji se čuvaju na računaru, ne prikrivaju prethodno unesene podatke i da li su navedeni razlozi izmjene, lice koje je odgovorno za izmje- nu i datum kada je izmjena izvršena,

7) su naznačeni podaci koji su dobiveni ili se čuvaju na računaru i da li su postupci njihove zaštite od neodobrenih dopuna ili gubitka odgovarajući,

8) su kompjuterizovani sistemi koji se koriste u ispitivanju pou- zdani, tačni i validirani,

9) su sve nepravilnosti primijećene u neobrađenim podacima ispitane i procijenjene,

10) su rezultati prikazani u izvještajima o ispitivanju (međufa- znim ili završnim) odgovarajući i kompletni i da li tačno odražavaju neobrađene podatke.

2.12. Izvještavanje o rezultatima ispitivanja

Svrha: utvrditi da li su završni izvještaji pripremljeni u skladu sa principima DLP.

Prilikom pregleda završnog izvještaja ocjenjivač treba da pro- vjeri da li:

1) ga je potpisao i datirao rukovodilac ispitivanja, koji time pri- hvaća odgovornost za ispravnost ispitivanja i potvrđuje da je ono izvedeno u skladu sa principima DLP,

2) su ga potpisali i datirali ostali glavni istraživači, ukoliko su izvještajem obuhvaćeni rezultati drugih naučnih oblasti,

3) sadrži potpisanu i datiranu izjavu o osiguranju kvaliteta,

4) su sve dopune izvršila odgovorna lica,

5) je navedeno mjesto čuvanja svih uzoraka, proba i neobrađe- nih podataka.

2.13. Arhiviranje i čuvanje dokumentacije

Svrha: utvrditi da li laboratorija ima odgovarajuće zapise i izvještaje i da li su utvrđene odgovarajuće procedure za arhiviranje i sigurno čuvanje zapisa i materijala.

Ocjenjivač treba da provjeri:

1) da li je imenovano lice odgovorno za arhivu,

2) prostorije arhive namijenjene za čuvanje planova ispitivanja, neobrađenih podataka, uključujući i one iz ispitivanja koja nisu za- vršena, a obavljaju se u skladu sa DLP, završnih izvještaja, uzoraka i proba, evidencija o edukaciji i obukama zaposlenih,

3) procedure za pronalaženje arhiviranog materijala,

4) procedure kojima se pristup arhivi dozvoljava samo ovlašće- nim zaposlenima i da li se vodi evidencija o zaposlenima koji imaju pristup neobrađenim podacima, slajdovima itd.,

5) da li postoji evidencija o materijalu koji je uzet i vraćen u arhivu,

6) da li se zapisi i materijal čuvaju u zahtijevanom ili odgova- rajućem periodu, zaštićeni od gubitka ili oštećenja koji mogu biti prouzrokovani požarom, negativnim vremenskim uvjetima i drugim uzrocima.

3. Provjera ispitivanja

3) identificira pojedinačne uređaje ili posebnu opremu koji su korišteni u ispitivanju i provjeri zapise o kalibraciji, održavanju i upotrebi uređaja;

4) provjeri zapise koji se odnose na stabilnost supstanci koje se ispituju, analizu supstanci i formulacija, analizu hrane za životinje i druge podatke;

5) pokuša da odredi, po mogućnosti kroz razgovor, radne zadat- ke odabranih lica koja su učestvovala u izvođenju ispitivanja kako bi utvrdio da li su ta lica imala dovoljno vremena za obavljanje za- dataka navedenih u planu ispitivanja ili izvještaju;

6) dobije kopije svih dokumenata koji se odnose na postupke kontrole ili koji čine sastavni dio ispitivanja uključujući:

1. plan ispitivanja,

2. SOP koji su bili važeći u trenutku izvođenja ispitivanja,

3. evidenciju o dolasku, laboratorijske dnevnike, liste, radne listove, štampanu verziju podataka koji se čuvaju na računaru i druge podatke, kontrolne proračune, gdje je to odgovarajuće,

4. završni izvještaj.

U ispitivanjima u kojima se koriste životinje (npr. glodari i drugi sisari) ocjenjivači treba da prate određeni procenat životinja od njihovog prijema u laboratoriju za ispitivanje do autopsije, obraća- jući posebnu pažnju na zapise koji se odnose na:

1) tjelesnu težinu životinja, uzimanje hrane i vode, pripremu i način doziranja i druge podatke,

2) klinička zapažanja i nalaze autopsije,
3) parametre kliničke hemije,
4) patološka stanja.
4. Završetak nadzora ili provjere ispitivanja

Nakon završetka nadzora nad laboratorijom za ispitivanje ili provjere ispitivanja, ocjenjivač treba da se pripremi za diskusiju nalaza kontrole sa predstavnicima laboratorije za ispitivanje na za- vršnom sastanku, kao i da pripremi izvještaj o izvršenom nadzoru, u pisanoj formi.

U nadzoru nad laboratorijom za ispitivanje velikih dimenzija vje- rovatno će biti uočena brojna manja odstupanja od principa DLP koja, po pravilu, nisu tako značajna da bi uticala na validnost ispitivanja koja se u njoj izvode. U tom slučaju, smatra se da ocjenjivač treba da nave- de u izvještaju da je laboratorija za ispitivanje usaglašena sa principi- ma DLP u skladu sa kriterijima koje je utvrdila institucija za kontrolu usaglašenosti sa DLP. I pored toga, podatke o utvrđenim nedostacima ili greškama treba dostaviti laboratoriji za ispitivanje čije rukovodstvo mora garantirati da će biti preduzete odgovarajuće korektivne mjere.

Ocjenjivač, po potrebi, treba da ponovo obiđe laboratoriju za ispitivanje nakon određenog perioda radi verifikacije izvršenih korekcija.

U slučaju da su u toku kontrole laboratorije za ispitivanje ili provjere ispitivanja uočena veća odstupanja od principa DLP koja, po mišljenju ocjenjivača, mogu uticati na validnost tog ili drugih ispitivanja izvedenih u laboratoriji za ispitivanje, ocjenjivač je oba- vezan da o tome obavijesti instituciju za kontrolu usaglašenosti sa DLP. Mjere koje će institucija za kontrolu usaglašenosti sa DLP ili nadležni organ preduzeti ovisit će od prirode i ozbiljnosti neusagla- šenosti, kao i od zakonskih i/ili administrativnih odredaba predviđe- nih programom za kontrolu usaglašenosti sa DLP.

Ukoliko je provjera ispitivanja izvršena na zahtjev nadležnog or- gana, priprema se potpuni izvještaj o nalazima koji se prosljeđuje nadležnom organu putem institucije za kontrolu usaglašenosti sa DLP.